"Vertrouwen: kracht van hoop en verbinding" met Albert-Jan Stam

1. Van polder naar polarisatie

Het thema van de avond is vertrouwen, juist omdat het tegenwoordig onder druk staat. Onderzoek laat zien dat het vertrouwen in overheid en politiek in Nederland daalt, ondanks dat burgers elkaar relatief nog veel vertrouwen. Tegelijkertijd nemen polarisatie, ongelijkheid en druk op de rechtsstaat toe, waardoor Nederland opschuift van het traditionele poldermodel naar een meer verdeelde samenleving. Mondiaal zien we vergelijkbare trends: democratieën verzwakken, autocratieën winnen terrein en er is steeds meer verwarring over wat waar is.

Daarom is vertrouwen zo’n belangrijk én kwetsbaar onderwerp. Jeffrey Masson laat in Dogs Never Lie About Love zien dat vertrouwen een emotionele basis heeft: liefde. Honden geven hun vertrouwen via vriendschap en overgave – een uitnodiging voor mensen om zich ook zo open te stellen. Vertrouwen vraagt dus om overgave, en maakt echte samenwerking mogelijk.

2. Etymologie

Etymologisch komt het woord ‘trouw’ van de Proto-Indo-Europese wortel *deru- / dreu- , wat ‘hout’ of ‘boom’ betekent – symbolen van stevigheid en duurzaamheid. Hieruit ontstonden betekenissen als standvastigheid, trouw en vertrouwen. Ook het Duitse Treue en Engelse true zijn hiermee verwant.

Daarnaast is er een link met het Latijnse fides (geloof), dat trouw in relaties aanduidt: trouw als het blijven kiezen voor de relatie. Middeleeuwse denkers als Thomas van Aquino zagen vertrouwen als een gave: iets wat je niet kunt afdwingen, maar dat je overkomt en moet koesteren. Vertrouwen kun je voorbereiden, maar uiteindelijk vraagt het – net als trouw – om overgave.

3. Definities

Vertrouwen draait om het nemen van risico’s en het accepteren van oncontroleerbaarheid – je bent afhankelijk van iets of iemand zonder volledige zekerheid.

• Bart Nooteboom: vertrouwen is ruimte geven ondanks risico.

• Frédérique Six: vier voorwaarden – afhankelijkheid, belang, oncontroleerbaarheid, onzekerheid.

• Paul Vlaar: onderscheid tussen encapsulated interest trust en leap of faith.

• Robert Vos: vertrouwen vraagt inzicht in intenties, capaciteiten en context.

• Lex Bos: vertrouwen als deugd tussen wantrouwen en blind vertrouwen.

• Pauline Voortman: vertrouwen als gevoel, gebaseerd op positieve verwachtingen.

4. Bijbelse grondwoorden voor vertrouwen

In de Bijbel heeft vertrouwen een diep relationele betekenis:

• Eerste Testament: bāṭaḥ (veilig vertrouwen), ’āman (geloven).

• Tweede Testament: pisteuō en pistis – geloof én vertrouwen.

Vertrouwen is gericht op personen, niet systemen. Regels en structuren ontstonden als ondersteuning voor samenleven. Vertrouwen vraagt kennis van de ander (zoals bij Jezus en Petrus), en is kwetsbaar door de menselijke neiging tot kwaad. Duidelijke kaders, transparantie en controle zijn voorwaarden voor “gerechtvaardigd vertrouwen” – dit is de paradox van controle.

5. De Bijbel dieptepsychologisch

In Marcus 4:35-41 slaapt Jezus tijdens een storm terwijl de leerlingen panikeren. Zijn rust wijst op diep vertrouwen. Het verhaal weerspiegelt een innerlijke realiteit: bij grote veranderingen ontstaat een innerlijke storm. De keuze is: paniek of vertrouwen?

Deze lezing toont dat basic trust – fundamenteel existentieel vertrouwen – essentieel is. Vertrouwen is dus niet alleen relationeel, maar ook spiritueel en psychologisch verankerd.

6. Vertrouwen door de ogen van spirituele denkers

Spirituele denkers benadrukken dat vertrouwen een moedige keuze is:

• Henri Nouwen: liefde is sterker dan angst.

• Anselm Grün: vertrouwen draagt je wanneer alles wegvalt.

• Etty Hillesum: vertrouwen is mogelijk in de diepste duisternis.

Kernpunten:

• Actieve overgave aan iets groters.

• Brengt rust, hoop en richting.

• Geen zekerheid, maar keuze om ermee te leven.

• Voedt liefde, groei en spirituele ontwikkeling.

7. Vertrouwen door de ogen van kunstenaars

Marina Abramović – Rhythm 0 (1974): volledige overgave aan publiek. Toont hoe vertrouwen moed vereist en kwetsbaar is.

Berndnaut Smilde – Nimbus II (2012): wolken als symbool voor vergankelijk vertrouwen. Schoonheid is tijdelijk maar betekenisvol.

Boodschappen:

• Vertrouwen is blootstelling, met risico op misbruik.

• Vertrouwen leeft in het moment, vluchtig maar waardevol.

8. De psychologie van vertrouwen

Stephen R. Covey noemt vertrouwen “de lijm van het leven”. Zijn zoon Stephen M.R. Covey onderscheidt:

• Karakter: integriteit en intentie.

• Competentie: capaciteiten en resultaten.

Toegepast in 13 gedragingen zoals respect, transparantie en afspraken nakomen.

Paul van Lange:

• Vertrouwen is geen naïviteit, maar levenshouding.

• Leidt tot meer geluk, gezondheid, succes.

• Ontstaat via persoonlijk contact, empathie, veiligheid.

• Voorwaarden: voorspelbaarheid, eerlijkheid & transparantie, bekwaamheid & zelfkennis.

9. Hoop

Hoogleraar Jan Rotmans koppelt vertrouwen aan hoop. In de onderstroom ontstaan hoopvolle initiatieven – collectieve beweging richting duurzaamheid en zorg.

Hij stelt: 20-25% actieve betrokkenheid zorgt voor kantelpunt. Niet de crises in de bovenstroom, maar de onderstroom bepaalt de toekomst. Vertrouwen wordt zo een collectieve kracht, verbonden met hoop en verandering.

10. Tot slot

Leonard Cohen: “There is a crack in everything, that’s how the light gets in.”

Kwetsbaarheid opent ruimte voor licht en vertrouwen. In die barsten schuilt heling. Cohens muziek vangt het verlangen naar vertrouwen – in de ander, jezelf, liefde en leven. Het geloof dat er iets groters is dan angst en wanhoop.